Цензура жана демократиянын кулашы. ЖМК боюнча мыйзам долбоору кандай коркунучтарды жаратат?

“Адилет” укуктук клиникасы “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” мыйзам долбоорун талдап, адам укуктарынын сөз эркиндигинин кепилдиктеринен мыйзамсыз жана жол берилгис четтөөлөрдүн олуттуу тобокелдиктерин аныктады. Юристтер документтин коркунучтуу жерлерин санап чыгышты.

Төмөндө биз окурмандарды текст менен таанышууга чакырабыз.

2022-жылдын 28-сентябрында коомдук талкууну уюштуруу максатында «Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө» мыйзам долбоору 1992-жылы кабыл алынган «Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө» колдонуудагы мыйзамдын ордуна министрлер кабинетинин сайтында жайгаштырылган. Демилгечи — Президенттик аппараттын маалыматтык саясат кызматы.
Жүргүзүлгөн талдоо сөз эркиндигине карата адам укуктарынын кепилдиктеринен мыйзамсыз жана жол берилгис чегинүүлөрдүн олуттуу тобокелдиктери бар экендигин көрсөттү. Мыйзам долбоорунун айрым жоболору көз карандысыз маалымат каражаттарынын жана журналисттердин, анын ичинде чет элдик маалымат каражаттарынын ишмердүүлүгүнө коркунуч келтирет. Бир катар ар кандай негиздер менен талаптарды киргизүү каралууда, аларда да тыюу салуулардын өтө бүдөмүк формулировкасы камтылган, аларды сактабоо жалпыга маалымдоо каражаттарын жоюуга алып келиши мүмкүн. Жалпыга маалымдоо каражаттарын каттоо процедуралары кыйла татаалдашып баратат, алардын статусу веб-сайттарга да тиешелүү болот. Долбоор тарабынан сунушталган бир катар ченемдер укуктук аныктуулуктун негизги принцибине туура келбейт, бул мыйзамды иш жүзүндө өзүм билемдик менен колдонууга алып келиши мүмкүн, айрым беренелер басмырлоочу мамиле катары каралууда. Анализдин жыйынтыгы боюнча мыйзам долбоорун коомдук талкууга илинген формада кабыл алуу Кыргызстанда демократиянын төмөндөшүнө алып келиши мүмкүн деген тыянак чыгарууга болот.

Негизги адам укуктарына негизги коркунучтар.

Мыйзам долбоору чет өлкөлүк жеке жана юридикалык жактардын, ошондой эле жарандыгы жок адамдардын жалпыга маалымдоо каражаттарын ачууга (түзүүгө) тыюу салууну белгилейт. Чет элдик ЖМКлар жана алардын кабарчылары Кыргызстанда ыйгарым укуктуу мамлекеттик органда каттоодон/аккредитациядан өткөндөн кийин гана иштей алышат. Келечекте документте Кыргызстандын маалымат мейкиндигин тышкы дүйнөдөн обочолонтуу ыктымалдыгы жогору. Демократиялык мейкиндиктин тездик менен кичирейип бараткан тенденцияларын эске алуу менен, бул мыйзам долбоору башка демилгелер менен катар ар кандай демократиялык коомдун ажырагыс бөлүгү болгон пикирлердин плюрализмине катуу чектөөлөрдү белгилөөгө багытталган деген негиздүү кооптонуулар бар. Мамлекеттик бийликке ээ адамдардын тар кызыкчылыктары үчүн жагымсыз болгон ар кандай маалыматтарды коомчулукка таратууга жол бербөө максатында цензураны орнотуу аракеттери байкалууда.
Веб-сайттар жалпыга маалымдоо каражаттарына теңештирилет жана алар каттоодон өтүшү керек, ал эми алардын ишмердүүлүгү деталдуу мамлекеттик жөнгө салууга дуушар болот.

Ар кандай мыйзамдар менен тыюу салынган маалыматтарды тактабай туруп жайылтууга жалпы тыюу салуу менен жалпыга маалымдоо каражаттарына гана эмес, жалпы эле интернетте сөз эркиндигине чектөө коюу аракети көрүлүүдө. Формалдуу түрдө сунушталып жаткан тыюу жеке адамдардын, блоггерлердин, укук коргоочулардын, активисттердин жана сөз эркиндигин ишке ашыруу процессиндеги башка субъекттердин жашоо-турмушунун ар кандай формаларын камтышы мүмкүн.

Жалпыга маалымдоо каражаттарынын ишмердигине бир катар конкреттүү чектөөлөр жана тыюу салуулар белгиленип жатат, алардын айрымдары өтө бүдөмүк формулировканы камтыйт, бул кызмат адамдарынын кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалануусуна ыңгайлуу шарттарды түзөт.

Жалпыга маалымдоо каражаттарынын ишин токтото туруу, токтотуу, ошондой эле жалпыга маалымдоо каражаттарын мамлекеттик каттоо жөнүндө күбөлүктү жараксыз деп табуу жолу менен жалпыга маалымдоо каражаттарын мажбурлап жоюу мүмкүнчүлүктөрү кыйла кеңейтилүүдө. Белгиленген тыюу салуулар бир жылдын ичинде бир жолудан ашык бузулган учурда массалык маалымат каражаттарынын ишин токтотууга мүмкүндүк берген катуу жазалоо системасы сунушталууда. Документте жалпыга маалымдоо каражаттары тарабынан болушу мүмкүн болгон бузуулардын оордугу эске алынган эмес. Мындан тышкары, жалпыга маалымдоо каражаттары үч айдан ашык убакыт бою (эфирде) жарыяланбаса, жалпыга маалымдоо каражатын каттоо жөнүндө күбөлүк жараксыз деп табылышы мүмкүн.

Мыйзам долбоорунда 2023-жылдын 1-июнуна чейин бардык ЖМКлар кайра каттоодон өтүшү керектиги белгиленген. Ошол эле учурда кайра каттоодон өтпөгөн жалпыга маалымдоо каражаттары жоюлган деп таанылат. Ошентип, Кыргызстандын жалпыга маалымдоо каражаттарына, ошондой эле изилденип жаткан мыйзам долбоорунун жоболоруна ылайык жалпыга маалымдоо каражаттары деп тааныла турган бардык башка субъектилерге каттоо процедурасын аяктоо үчүн эки ай гана убакыт берилет.

Мындай кыска мөөнөт, жалпыга маалымдоо каражаттарынын ишмердүүлүгүн укуктук жөнгө салууда олуттуу өзгөрүүлөрдүн бүтүндөй комплекси менен бирге, көптөгөн ЖМКлардын каттоодон өтүүгө үлгүрбөй калышына алып келиши мүмкүн, бул алардын автоматтык түрдө жоюлушуна алып келет.

Министрлер кабинетине 2023-жылдын 1-апрелине чейин Жогорку Кеңештин кароосуна тиешелүү мыйзам долбоорлорун киргизүү, ошондой эле бул мыйзам долбоорун ишке ашырууга багытталган зарыл токтомдорду жана башка чечимдерди кабыл алуу тапшырылды. Бул жоболор аткаруу бийлигинин органдары иш жүзүндө тиешелүү документтерди иштеп чыга баштагандыгын көрсөтүшү мүмкүн, алар башка нерселер менен катар жоопкерчилик механизмдерин белгилөөгө багытталышы мүмкүн.

"Адилет" юридикалык клиникасы
Сүрөт www